Mikhail Zlatkovskij

Ο Mikhail Zlatkovskij γεννήθηκε το 1944 από μια οικογένεια που όλα σχεδόν τα άρρενά της μέλη ήταν αξιωματικοί του Ερυθρού Στρατού. Ο Mikhail πρωτόδε το φως του κόσμου στο σπίτι ενός… γείτονα, καθώς οι γονείς του δεν είχαν σταθερή διαμονή, ούτε βέβαια δικό τους σπίτι. Μικρός ακόμα είδε τον έναν παππούλη του να πεθαίνει από το πολύ αλκοόλ και τον άλλο – παπά στο λειτούργημα – να εγκαταλείπει τον μάταιο ετούτο κόσμο γιατί οι ιερείς στα χρόνια των σταλινικών εκκαθαρίσεων δεν… πρόφταιναν συνήθως να μακροημερεύσουν. Ο μικρούλης Mikhail σύντομα βρέθηκε με ένα μολύβι στο χέρι να «μουτζουρώνει» με τα σκίτσα του τα πάντα: τους τοίχους του σπιτιού, αλλά και τις σελίδες της σχολικής εφημεριδούλας που ο ίδιος διηύθυνε παρέα με κάποιους συμμαθητές του.

Όταν έφθασε η στιγμή που θα έπρεπε να διαλέξει το τι θα έκανε στη ζωή του, ακολουθώντας την επιθυμία των δικών του γράφτηκε στο Ινστιτούτο Πυρηνικής Φυσικής και για τα δέκα επόμενα χρόνια αφοσιώθηκε στην επιστήμη. Το πάθος και την αφοσίωσή του στα διασπασμένα άτομα ήρθε ωστόσο να ταράξει αρχικά (και να καταργήσει ολοκληρωτικά λίγο αργότερα παίρνοντας τη θέση τους), ένας παλιός του έρωτας: το σκίτσο.

Έτσι, το 1971, ο Mikhail Zlatkovskij βρέθηκε να είναι ένας σατιρικός σοβιετικός σκιτσογράφος μιας νέας γενιάς, εκείνης της «Χρουτσοφικής άνοιξης». Μέχρι τα χρόνια του ’60 υπήρχε μόνο ένα είδος σάτιρας στην ΕΣΣΔ: εκείνη που ήταν ταγμένη «στην υπηρεσία του κόμματος», η σάτιρα που ουσιαστικά κολάκευε τους ιθύνοντες, η σάτιρα που κατήγγειλε μόνο τους «εχθρούς του λαού», συμβάλλοντας έτσι στο όλο κλίμα του ψυχρού πολέμου. Μόνο μετά το 20ό συνέδριο του κόμματος και την περίφημη πια «μυστική θέση» του Νικήτα Χρούτσόφ, άρχισε να κάνει αισθητή την παρουσία της μια νέα γενιά που απέρριπτε τα παλιά σλόγκαν και δόγματα και φαινόταν να αντιμετωπίζει ειρωνικά τον κρατικό πατερναλισμό. Η γενιά αυτή ήθελε να δοκιμάσει να ζήσει έξω από φετιχιστικά κλισέ και υποσχέσεις, πράγματα που ανέτρεπε καθημερινά η σκληρή πραγματικότητα.

Ο Zlatkovskij, ξεκινώντας την καριέρα του σαν σατιρικός σκιτσογράφος, έπρεπε πάνω απ’ όλα να μάθει να κάνει υπομονή. Στις αρχές του ’70 που αρχίζει να σκιτσάρει σε επαγγελματικό πια επίπεδο, η σοβιετική κοινωνία είχε ξανακυλήσει σε λήθαργο. Η Άνοιξη της Πράγας είχε λήξει και οι «αιρετικοί» της επανάστασης είχαν ήδη φυλακιστεί. Δεν ήταν καθόλου δύσκολο τα χρόνια εκείνα να βρεθείς ξαφνικά κλεισμένος σ’ ένα ψυχιατρείο ή στη φυλακή, αν αυτά που έκανες δεν ήταν αρεστά στους κρατούντες. Όπως ήταν βέβαια το ίδιο εύκολο να συμβιβαστείς ή ακόμα να γίνεις μέθυσος ή κλέφτης… Το δύσκολο ήταν αντίθετα να ζήσεις έντιμα και με αξιοπρέπεια, και να βρεις τον δρόμο σου ανάμεσα σ’ αυτή τη «Σκύλα» και τη «Χάρυβδη». Ο Zlatkovskij κατάφερε να βρει τον δικό του δουλεύοντας την ημέρα σαν σχεδιαστής, κι αργότερα επιμελητής σε διάφορες εκδόσεις, και τα βράδια «βασανιζόταν» με τα σατιρικά του σκίτσα, που του ήταν όμως άχρηστα γιατί δεν μπορούσαν να δημοσιευτούν σε κάποιο έντυπο, τότε όπως και τώρα. Κι όμως, κάθε άλλο παρά άχρηστα αποδείχτηκαν!

Βοήθησαν πάνω απ’ όλα τον ίδιο τον Zlatkovskij να εκφράσει την προσωπική μυστική του σχέση με τον κόσμο που τον περιβάλλει και να καυτηριάσει την κοινωνία του, παρ’ όλο που η κοινωνία αυτή δεν φαίνεται να τον ακούει. Του ήταν χρήσιμα στις διεθνείς εκθέσεις γελοιογραφίας: μέσα σε 18 συνολικά χρόνια δημιουργικής δουλειάς είδε τα σκίτσα του να βραβεύονται περισσότερο από 60 φορές, με πιο σημαντικές διακρίσεις του έργου του το Grand Prix στο φεστιβάλ του Μόντρεαλ, στο Γκάμπροβο της Βουλγαρίας και στο Forte dei Marmi, εκδηλώσεις με παγκόσμιο ενδιαφέρον.

Οι διεθνείς αυτές διακρίσεις δεν στάθηκαν ωστόσο ικανές να επιτρέψουν στον Zlatkovskij να δημοσιεύσει τα σκίτσα του στη Σοβιετική Ένωση. Τα αίτια της λογοκριτικής αυτής επιμονής από πλευράς του κράτους είναι εύκολο να τα καταλάβει κανείς, αρκεί να δει τα σκίτσα του. Ο Zlatkovskij είναι σίγουρα ένας καλλιτέχνης που το έργο του είναι γεμάτο από ενοχλητικούς υπαινιγμούς. Η σοβιετική κοινωνία, στηριγμένη πάνω στα βάθρα που υψώνονται οι προτομές-φετίχ των ηγετών, σίγουρα δεν ήθελε να αντικρύσει κάποια σκίτσα που καταργούν την επιβολή αυτών των πέτρινων μνημείων.

Το έργο του Zlatkovskij δεν μπορείς να το χαρακτηρίσεις μόνο για τη θέση που παίρνει απέναντι στην πραγματικότητα που τον περιβάλλει: εκείνη της απόρριψης δηλαδή. Αυτό δεν είναι παρά μόνο ένα μικρό μέρος της συνολικής εσωτερικής πάλης του ανθρώπου με τον εαυτό του. Το πιο σημαντικό στο έργο του Zlatkovskij είναι η συνεχής αυτοανάλυση, η προσπάθεια να βρεθεί μια απάντηση στα παλιά μας ερωτήματα: από πού ερχόμαστε, ποιοι είμαστε, γιατί υπάρχουμε…

To παραπάνω κείμενο παρουσίασης του Zlatkovskij στο ελληνικό κοινό περιλαμβάνεται στο τέυχος 46 του περιοδικού Παρα Πέντε κι είναι γραμμένο από τον Jurij Akopian, ενός φίλου και συνεργάτη του ρώσου σκιτσογράφου.